Экономистер елде жыл сайын артып келе жатқан туу көрсеткіші экономикалық және әлеуметтік жағдайға қалай әсер етуі мүмкін екенін айтты.
Статистика бойынша, 2020 жылдан бастап Қазақстанда бала туу көрсеткіші күрт артқан. 2021 жылы елде 446,5 мың нәресте дүниеге келген, бұл 2020 жылмен салыстырғанда, 4,6 пайызға артық. Сонымен қатар, 2020 жылы туу көрсеткіші 2019 жылмен салыстырғанда бірден 11 пайызға артқан. Мәліметтер бойынша, туудың жалпы коэффициенті 3,32-ге жеткен, яғни бір әйелге орта есеппен үш баладан да көп келеді. Бұл ретте 2021 жылы туған нәрестелердің 28 пайызы көп балалы отбасыларда дүниеге келген.
Экономист және Ekonomist.kz сараптама платформасының негізін қалаушы Қасымхан Қаппаровтың айтуынша, мемлекеттік саясат деңгейінде туу санының артуының басты проблемасы экономикалық өсім индикаторларын есептеу кезінде Қазақстан үкіметінің осы жағдайды туу көрсеткішінің артуына байланыстырмауы болуы мүмкін екенін айтты.
2021 жылы экономика өсімі 4 пайыз, ал бала туу өсімі 4,6 пайыз болған. Туу деңгейі экономикалық өсімнен жоғары болған жағдайда жан басына шаққандағы ЖІӨ төмендейді. Сонымен қатар, бұл инфрақұрылымды – медициналық мекеме, мектеп, балабақша салуға және жоғары оқу орындарына бөлінетін грантқа жұмсалатын шығын артуына әкеп соғады.
«Экономика тұрғысынан бала көп тууының артықшылығы да, кемшілігі де бар. Негатив фактор – бюджетке түсетін жүктеменің өсуі, сондай-ақ жастар жұмыссыздығының өсуі, ол қазірдің өзінде Қазақстан үшін үлкен проблема болып отыр. Позитив фактор – экономикалық өсуді қолдау үшін ішкі нарықтың өсуі және жаңа еңбек ресурстарының пайда болуы. Бірақ ол үшін табыс деңгейін теңестіру керек, экономика өсуі және әлеуметтік қолдаудың неғұрлым тиімді жүйесі қажет», – дейді сарапшы.
Каппаровтың сөзінше, әрбір төртінші нәрестенің көп балалы отбасында дүниеге келуі осы отбасылар арасындағы кедейліктің өсу проблемасын одан әрі ушықтырады. Жаңа туған нәрестелер санының өсуі әлеуметтік жүктемеге әсер етеді, тікелей және жанама сияқты отбасыларға әлеуметтік қолдауды арттыру қажет болады. Тікелей қолдау деп мемлекет тарапынан атаулы әлеуметтік көмек және басқа да құралдар түріндегі тікелей төлемдердің ұлғаюын айтамыз. Жанама қолдау – бұл бала тууға уақыт болуы керек қажет инфрақұрылымның құрылысы. Бірінші кезекте, экономистің айтуынша, мұндай инфрақұрылымды балалары көп отбасылар тұратын ауылдық жерлерде салу қажет.
«Әлеуметтік инфрақұрылымның өсуі бюджетті орталықсыздандыруға және жергілікті органдардың өкілеттіктерін кеңейтуге байланысты. Қазір орталықсыздандыру туралы мәселе туындап отырса да, жергілікті органдардың бюджеттерді қайта бөлу үшін жеткілікті өкілеттіктері жоқ, бұл жергілікті жерлердегі өзгерістерге, соның ішінде бала туудың өсуіне икемді және жедел ден қоюға мүмкіндік бермейді. Тұтастай алғанда, мемлекетте саясат деңгейінде туудың жоғары деңгейін ынталандыру және қолдау жөніндегі шараларды бірыңғай түсіну жоқ. Мемлекет әлеуметтік жұмыс орындарын құру, сондай-ақ халықтың әртүрлі топтарына ипотека беру арқылы мәселелерді ішінара шешуге тырысады. Мемлекет деңгейінде бала тууды ынталандыру және барлық азаматтар үшін әлеуметтік қызметтерге тең қолжетімділікті қамтамасыз ету стратегиясы жоқ», – дейді Қаппаров.
Экономист Арман Бейсембаев демографиялық жағдай тұрғысынан бала туу көрсеткішінің өсімі жақсы екенін, бірақ елдің қазіргі экономикалық жүйесі халықты қалай қамтамасыз ете алады деген сұрақ әлі де бар екенін айтты. Сарапшының айтуынша, кейінгі 30 жылда қалыптасқан қазіргі экономикалық жүйе халықты жай ғана «тамақтандырып» отыра алмайды. Еңбек нарығына келген жастардың жұмысы да, баспанасы да, қажетті инфрақұрылымы да жоқ. Бала есейген сайын оның қажеттіліктері өседі, ал елдің ірі қалаларының инфрақұрылымы бәрін қанағаттандыра алмайды.
«Қазір көріп отырған жастар ағыны туу деңгейінің жоғары толқынында, 2000-жылдары туған балалар. Бұл соңғы екі жылдағы үрдіс емес, 2000-жылдардың басынан бері жалғасып келеді. Ол тек 2014 жылдан бастап, көп балалы отбасылар туралы айта бастағанда ғана байқала бастады, бірақ бұл оған дейін туу көрсеткіші өспегенін білдірмейді. Бала өсіп келеді, балабақшаға бару керек, бірақ қазір балабақшаларда орын аз екенін көріп отырмыз. Содан кейін бала мектепке бару керек, салдарынан сыныпта 40-50 адамнан оқиды. 1991 жылдан бастап еліміздегі мектептердің саны тек қысқарды, ал халық саны өсті. Енді жаңа әлеуметтік инфрақұрылым нысандарын салу қарқынын күрт арттыру қажет», – деді сарапшы.
Арман Бейсембаевтың айтуынша, Қазақстанның экономикалық жүйесі қазір мұндай көп адамды «сіңіре» алмайды. Бұл оларға лайықты білім мен жұмыс бере алмайды. Соның салдарынан жұмыссыз жастардың саны артып келеді, бұл қылмыс пен әлеуметтік шиеленістің өсуіне әсер етіп жатыр. Бұл мәселені шешу үшін дәл қазір жаңа балабақшалар, мектептер салуға, жоғары оқу орындарын ашуға қыруар қаржы салып, жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында шағын және орта бизнесті дамыту шараларын қолға алуымыз қажет.
«Амал не, қазіргі экономикалық жүйеге халықтың мұндай саны «қажет емес». Негізінен шикізат экономикасы бар, мұнай экспорты есебінен өмір сүретін өркендеген елдерде, әдетте, халық саны аз. Мысалы, Араб Әмірліктерінде шамамен 3 миллион адам тұрады (еск. – Ресми түрде халық саны одан көп, бірақ тұрғындардың көпшілігі – Азия елдерінен келген мигранттар), Норвегияда тек 5,3 миллион адам тұрады. Егер біз осы елдердегідей өмір сүру деңгейіне жеткіміз келсе, онда бізде 5 миллионнан аса ғана адам өмір сүруі керек. Бұл қатал болып көрінеді, бірақ бұл экономикалық шындық. Әрине, халық санынан басқа, қоғамның саяси құрылымы, сыбайлас жемқорлық деңгейі және басқа да факторлар маңызды. Егер бізде тиісті экономикасы бар либерал-демократиялық саяси жүйе болса, онда өмір сүру деңгейі әлдеқайда жоғары болар еді», – дейді сарапшы.
Арман Бейсембаевтың айтуынша, мемлекетте саны артып жатқан халықтың қажеттілігін қанағаттандыру үшін тиімдірек экономика құру қажет. Ол Қазақстан Президентінің осы бағытта келе жатқанын атап өтті.
