Қазіргі уақытта «кім ақпаратты игерсе, сол әлемді билейді» деген сөзді жиі естиміз. Ақпарат ағыны толассыз ағылған заманда ақпараттық технологияның дәурені жүріп тұр. Осы ретте, қоғам өміріне де, ақпараттық кеңістікке де, қазақстандық медиа саласына да жаһандану феномені белгілі бір ықпалын жүргізе бастады. Нәтижесінде жаңа медиа дәстүрлі БАҚ-тан бастап, әлеуметтік белсенділік өлшемін, халықтың менталитетін, өмір сүру салтын, адамның ежелден бауыр басқан әдет-ғұрпына да өзгеріс енгізуде. Салдарынан қоғамның тұрақты дамуы және оның ақпараттық қауіпсіздігі коммуникация арналарының өркендеуіне, объективті, әрі шынайы ақпараттардың болуына тәуелді.
Қазақстан үшін жұмсақ күшке қатысты ең өзекті мәселе – ол сыртқы мәдени-идеологиялық ықпалдың ұлттық ақпараттық қауіпсіздік пен ақпараттық егемендікке қаншалықты әсер ететіні.
АҚШ демократиялық құндылықтарды тарату, ағылшын тілін оқыту, ағылшын тілін жаһандық стандарт ретінде орнықтыру, мәдени алмасу бағдарламалары мен медиа ықпалы арқылы және білім беру саласындағы көшбасшылық арқылы өзінің идеологиялық ықпалын кеңейтіп келеді. Бұл үрдіс Қазақстанда да нақты көрініс тауып отыр.
Мәселен, Қазақстанда АҚШ-тың жұмсақ күшінің ықпалы негізінен үш негізгі бағытта байқалады.
Бірінші, білім беру және академиялық ықпал.
АҚШ жыл сайын қазақстандық студенттерге арналған білім беру гранттарын ұсынып, өз университеттерінде оқу мүмкіндігін кеңейтуде. Бұл бағытта «Fulbright», «IREX», «U.S. Embassy Grants» секілді халықаралық бағдарламалар белсенді жұмыс істеп отыр. Сондай-ақ, қазақстандық «Болашақ» бағдарламасы да АҚШ университеттерін жиі таңдайтын бағыттардың бірі саналады. Бұл бағыт ұлттық элитаның белгілі бір бөлігінің американдық құндылықтар жүйесімен жақындасуына себеп болып отыр.
Екінші, ақпараттық кеңістік пен медиа ықпал.
Қазақстандық аудитория VOA (Voice of America), BBC секілді шетелдік медиаресурстардан ақпарат алуда. Бұл контенттің көп бөлігі демократиялық еркіндік, сөз бостандығы, либералдық құндылықтарды насихаттайды. Бұған қоса YouTube, Instagram, TikTok сияқты әлеуметтік желі платформаларындағы америкалық контенттің де ықпалы жоғары. Мысалы, америкалық YouTube блогерлері мен TikTok контенті арқылы таралып жатқан құндылықтар қазақстандық жастардың дүниетанымына тікелей әсер етеді.
Үшінші, мәдени ықпал.
Голливуд киноиндустриясы, Netflix платформасы, поп-мәдениет және ағылшын тіліне негізделген интернет-контент — бәрі де америкалық мәдениеттің күнделікті өмірге енуіне ықпал етуде. Әсіресе, жастар арасында бұл тренд ерекше байқалады. Мәселен, Голливуд өнімдері, америкалық сериалдар, музыка және әлеуметтік желідегі трендтер — барлығы Қазақстан жастары арасында жаңа құндылықтар жүйесін қалыптастыруда. Батыстық өмір салтын идеал ретінде көрсету — ұлттық мәдениеттің, дәстүрдің, тіпті тілдің де ығыстырылуына алып келуі мүмкін. Мысалы, Netflix сияқты платформалардағы контент көбіне даралық, еркіндік, гендерлік теңдік, ЛГБТ құндылықтары секілді батыстық идеологияға негізделген. Бұл құндылықтар қазақстандық дәстүрлі қоғамның менталитетімен жиі қайшылыққа түседі.
Практикалық тұрғыдан алғанда, ақпараттық қауіпсіздік ең осал буын болып табылады, өйткені ол арқылы жасырын және жиі бағаланбаған әсер жүзеге асырылады. 2026 жылға дейінгі кезеңге қабылданған Қазақстан Республикасының Ақпараттық қауіпсіздік тұжырымдамасы мемлекеттің алдына ақпараттық егемендікті қамтамасыз ету, ұлттық медиа ортаны сыртқы манипуляциялардан қорғау және тұрақты қоғамдық сананы қалыптастыру міндеттерін қояды. Алайда, бұл мақсаттарға отандық медиа контентті дамытуды, цифрлық ортаны заңнамалық реттеуді және халықтың медиа сауаттылық деңгейін жүйелі түрде арттыруды қамтитын кешенді стратегияларды әзірлеу жағдайында ғана қол жеткізуге болады.
Бұл жерде Интернет-трафикті ел ішінде қайта бөлуге мүмкіндік беретін локализацияланған цифрлық инфрақұрылымды дамыту ерекше маңызға ие, бұл сыртқы арналарға тәуелділікті азайтады және деструктивті мазмұнның ену ауқымын шектейді. Бұл жаһандық ақпараттық кеңістіктен толық оқшаулану туралы емес, ашықтық пен қорғаныс арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз ететін цифрлық қауіпсіздік архитектурасын қалыптастыру туралы екенін атап өту маңызды.
Ұлттық мәдени және білім беру мазмұнын қолдау да маңызды бағыт болып қала береді. Кино өндірісін, музыканы, қазақстандық аудиторияға бағдарланған интернет-платформаларды дамыту, сондай-ақ цифрлық ортада қазақ және орыс тілдерінің болуын ынталандыру сыртқы ықпалға балама жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, сыни ойлауды қалыптастыруға және үгіт-насихат әңгімелерін ажырата білуге бағытталған білім беру бағдарламаларын нығайту қажет, бұл әсіресе цифрлық трендтерге ең сезімтал әлеуметтік топ ретінде жастарға қатысты.
Осылайша, АҚШ-тың Қазақстандағы «жұмсақ күші» бір мезгілде жаңғырту импульстарының көзі және ақпараттық егемендікке ықтимал қауіп факторы болып табылады. Мемлекеттің практикалық міндеті – жаһандық ресурстарға қол жетімділікті жабу емес, ұлттық бірегейлік пен мәдени кодты жоғалтпай сыртқы идеялар мен технологияларды біріктіруге қабілетті тұрақты ішкі ортаны қалыптастыру.
Мәселен, Қазақстанда ашықтық пен егемендікті теңестіру үшін нормативтік «шеңбері» қалыптасқан: Үкіметтің 2017 жылғы 30 маусымдағы № 407 қаулысымен бекітілген Киберқауіпсіздік тұжырымдамасы («Қазақстанның Қазақстанның киберқалқаны») қолданылады, ол электрондық ресурстарды, жүйелер мен желілерді қорғауды тұрақты мемлекеттік функция ретінде сипаттайды. Бұл маңызды құжат басқа да құжаттармен бірге сыртқы идеялар мен технологияларды институционалды түрде «қорытуға» мүмкіндік береді, маңызды байланыс арналары мен деректерін бақылауға мүмкіндік бермейді.
Қоғамдық саланың сыртқы күнтәртібіне осалдығын төмендету үшін мемлекет бір мезгілде контенттің ішкі ұсынысын және платформалар үшін реттеуші тетіктерді күшейту мақсатында, 2024 жылғы маусымда «Масс-медиа туралы» жаңа заң қабылданды. Ол бұрынғы актілерді шоғырландырды, онлайн-БАҚ-тың қатысуы мен аккредиттелуіне қойылатын талаптарды кеңейтті және сол арқылы ұлттық сегментте материалдарды тарату үшін жауапкершілікті ашық етті. Халықаралық ҮЕҰ тарапынан жекелеген нормалардың барлық сынына қарамастан, медиа саланы кодификациялау фактісі жергілікті контент өндірушілер мен модерация алаңдары үшін құқықтық сенімділік тудырады.
Аудитория қазірдің өзінде әлеуметтік желілер мен бейнесервистерде «өмір сүріп жатыр» деген практикалық сын-тегеурін, яғни шаралар тұтыну көлеміне сәйкес келуі тиіс: Datareportal мәліметтері бойынша, 2025 жылдың қаңтарында Қазақстанда әлеуметтік желілердің шамамен 15,7 млн белсенді пайдаланушысы болған, бұл халықтың шамамен 75,7%-на сәйкес келеді. Бұл медиа сауаттылық, мазмұнды локализациялау және платформалармен өзара әрекеттесу бойынша кез келген бастамалар ақпаратты жаппай тұтынудың дәл осы арналарын қамтыған кезде ғана мағынасы бар дегенді білдіреді.
Сонымен қатар, АҚШ-тың «жұмсақ күші» білім беру саласы мен ағылшын тіліндегі бағдарламалар арқылы жұмысын жалғастырып жатқандығын жоғарыда атап өткен болатынбыз. АҚШ Сауда департаментінің мәліметі бойынша (Trade.gov), жыл сайын шетелде 84 мыңнан астам қазақстандық студент оқиса, оның ішінде 2020/21 оқу жылында АҚШ-та 1 830-ға жуық адам оқыған.
Сонымен бірге, АҚШ Елшілігі мен IIE ҚР және АҚШ жоғары оқу орындарының әріптестік консорциумын қаржыландырады (2024-2025 ж.), ал Fulbright сияқты классикалық бағдарламалар және ағылшын тіліндегі арнайы бастамалар академиялық дипломатияның тұрақты арналары болып қала береді. Бұл фактілер жүйенің «жабылуын» емес, сыртқы білім беру ағындарын нормативтік құндылық ядросын жоғалтпай модернизация ресурсына айналдыратын ел ішінде осындай сүзгілер мен институттарды құру қажеттілігін көрсетеді.
Сондықтан, Қазақстан үшін негізделген стратегия – жаһандық білім мен сервистерге қолжетімділікті шектеу емес, керісінше құқықтық, инфрақұрылымдық және білім беру тұрғысынан «қауіпсіздік жастығын» қалыптастыру. Бұл қоғамның цифрлық тұрғыдан жоғары деңгейде қатысуы жағдайында ақпараттық егемендікті және сыни қабылдау мәдениетін сақтауға мүмкіндік береді әрі елге өзінің ұлттық бірегейлігінің соңғы «редакторы» болу құқығын қалдырады.
Ал «жұмсақ күш» саясаты болса жаһандану заманында әлемдік саясаттың маңызды бөлігі саналады. Егер өткен ғасырда мемлекеттердің қуаты көбіне әскери әлеуетпен және экономикалық мүмкіндіктермен өлшенсе, бүгінгі күні ақпараттық ықпал, мәдени экспансия және құндылықтық трансфер ұлттық қауіпсіздіктің шешуші факторларының біріне айналып отыр. Осы тұста Қазақстанның Ақпараттық қауіпсіздік тұжырымдамасында — ақпараттық егемендікті сақтау, ақпараттық кеңістікті сыртқы ықпалдан қорғау және ұлттық сана-сезімді нығайту негізгі міндеттер ретінде айқындалған. Сондай-ақ, мемлекеттік деңгейде ұлттық медиа кеңістікті қорғау жұмыстары жүріп жатыр.
Мемлекеттік деңгейде осы міндеттерді іске асыру бірнеше бағытта жүруде.
Біріншіден, ұлттық медиа кеңістікті қорғау мақсатында отандық телеарналар мен ақпараттық порталдарды қолдау шаралары қабылдануда, қазақ тіліндегі сапалы контенттің үлесі арттырылып келеді. Бұл тек мәдени сұранысты қанағаттандыруға ғана емес, сонымен бірге шетелдік ақпараттық өнімдерге балама ұсынуға мүмкіндік береді.
Екіншіден, заңнамалық-құқықтық база жетілдірілуде. «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы», «Ақпараттандыру туралы» заңдар мен бірқатар нормативтік актілерге өзгерістер енгізіліп, интернет-платформалардағы контентті бақылау және ақпараттық қауіпсіздік талаптарын күшейту қарастырылған. Мұндай шаралар ұлттық қауіпсіздік мүдделері мен демократиялық еркіндіктер арасындағы теңгерімді сақтауға бағытталған.
Үшіншіден, мемлекет цифрлық егемендікті нығайтуға ұмтылуда. Қазақстанда деректерді сақтау инфрақұрылымы дамып, ұлттық дата-орталықтар мен «бұлтты» қызметтер қалыптасуда. Бұл қадамдар интернет-трафикті ішінара жергіліктендіруге, сыртқы тәуелділікті азайтуға және кибершабуылдардан қорғануды күшейтуге мүмкіндік береді.
Төртіншіден, қоғамдық деңгейде медиа сауаттылықты арттыру ерекше назарға алынған. Білім беру жүйесінде цифрлық мәдениет пен ақпараттық қауіпсіздік негіздері енгізілуде, жастарға шетелдік ақпараттық ықпалға сыни тұрғыдан қарауды үйрету басталды. Бұл шаралар тек мемлекеттің бақылау функциясына сүйенбей, қоғамның өзін-өзі қорғау қабілетін арттыруға бағытталған.
Осылайша, Қазақстан үшін «жұмсақ күш» саясатының ықпалын дұрыс қабылдап, оның жағымды қырларын пайдалану және сонымен қатар ұлттық ақпараттық қауіпсіздікті сақтау – күрделі, бірақ стратегиялық тұрғыдан маңызды міндет болып табылады. Қазіргі таңда мемлекеттік саясаттың мақсаты – толықтай шеттету немесе шектеу емес, керісінше сыртқы ықпалдармен тепе-тең қарым-қатынас орната отырып, ұлттық мүдделер мен құндылықтарды алдыңғы орынға қою.
АҚШ-тың жұмсақ күші – Қазақстан үшін жаңа, күрделі және екіұшты дүние. Бір жағынан, ол әлемдік білімге, технологияға, мәдениетке қол жеткізудің тиімді жолы. Екінші жағынан – ақпараттық қауіпсіздік, идеологиялық егемендік және ұлттық мүдде тұрғысынан нақты тәуекелдер туындатады.
XXI ғасырда нағыз қауіп – қару емес, ақпарат. Жұмсақ күш – бұл әскери күштен де қауіптірек болуы мүмкін. Себебі ақпараттық қауіпсіздік саласында ең қауіптісі – сыртқы құндылықтарды өзінікіндей қабылдау. Өйткені, адамның ой-санасына бейсаналы түрде әсер етеді.
Мақсат Жақауов,
Абай атындағы ҚазҰПУ Әлеуметтік даму жөніндегі проректоры
Пайдаланылған әдебиеттер
- Қазақстан Республикасының «Ақпараттық қауіпсіздік тұжырымдамасы» (2022 ж.).
- Киберқауіпсіздік тұжырымдамасын («Қазақстанның киберқалқаны») бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 30 маусымдағы № 407 қаулысы.
- Масс-медиа туралы. Қазақстан Республикасының Заңы 2024 жылғы 19 маусымдағы № 93-VIII ҚРЗ.
- Digital 2025: Kazakhstan https://datareportal.com/reports/digital-2025-kazakhstan
- Kazakhstan Education and Training Services Industry Snapshot https://www.trade.gov/country-commercial-guides/kazakhstan-education-and-training-services-industry-snapshot?utm_source=chatgpt.com
- Л.Ерғалиева «Ақпараттық қауіпсіздік және ұлттық қауіп-қатерлер». Қоғам және Дәуір, №4, 2023.
- А.Байменов. «Қазақстан және жұмсақ күштің ықпалы». Еуразия шолу, №2, 2024.
- TikTok пен Instagram-дағы қазақстандық жастарға бағытталған трендтерді сараптау, 2024-2025.
